Herschrijven is poetsen en polijsten: voor sommige schrijvers een ware crime. Mijn tip? Herschrijf tot je er muziek in hoort. Bekijk je tekst door andere ogen: door die van een muzikant. Lees je tekst hardop, luister naar het ritme in je zinnen en schrap schrijf net zo lang tot je er muziek in hoort.
Als ik lezingen geef op scholen vertel ik de leerlingen vaak dat auteurs min of meer muzikanten zijn. Ze spelen net zo lang met hun woorden, zinnen, komma’s en punten tot hun tekst lekker klinkt. ‘Want,’ zeg ik altijd ‘je leest toch niet verder in een boek als de tekst niet lekker is? Als je dezelfde zin al drie keer moest herlezen?’ De leerlingen kijken dan met grote ogen naar me. Maar als ik daarna een loepzuiver klinkend stukje voorlees, gaan die grote ogen twinkelen. En horen ze er, net als ik, muziek in.
Herschrijven: herwerken
Herschrijf zoals je een diamant polijst
Herschrijven is vaak schrappen
Herschrijf al snel op zinsniveau
Speel met ritme, componeer je tekst
Herschrijven van de eerste bladzijde
Het is de toon…
Volgende tip
Herschrijven: herwerken
Voordat ik je meer vertel over klanken, ritme en cadans in je tekst wil ik je eerst een andere mooie kijk op herschrijven en het woord herschrijven an sich geven. In de winter van 2010 werd ik per mail door auteur Ed Franck benaderd vanwege mijn manuscript De Verteller van Beorga. Ik had het ingestuurd naar manuscriptenwedstrijd De Zoute Zoen. Hij vertelde me dat mijn manuscript was genomineerd voor de prijs en ‘hoe dan ook zou worden uitgegeven door uitgeverij Het Davidsfonds mits ik er flink aan wilde herwerken.’ Herwerken. Een prachtig Vlaams woord voor herschrijven. En ook een woord dat het proces veel beter omschrijft. Want het is een heel werk. Weet je niet wie Ed Franck is, laaf je dan via Google aan zijn prachtige oeuvre. Hij is zo’n beetje de Thea Beckman van Vlaanderen. (Leestips: Ed Francks hervertelling van ‘Alice in Wonderland’ met illustraties van Rébecca Dautremer en ‘Een kanarie in mijn hoofd’).
Herschrijf zoals je een diamant polijst
Ed Franck nodigde me uit voor een gesprek in zijn huis vlakbij Brussel en begeleidde me daarna bij het herschrijven van mijn debuut. Het was een voorrecht dat ik die kans kreeg, dat besefte ik toen al. We zaten tegenover elkaar, aan zijn grote eettafel, met in onze handen plakkerige Zeeuwse bolussen die ik had meegenomen voor bij de koffie. Ik snoof de zoete sigarenrook op die uit de bladzijden van mijn manuscript kwam. De bladzijden waren bezaaid met doorhalingen, correctietekens en opmerkingen in zijn fijne handschrift. En daar kwam, al bij de eerste kop koffie, zijn uitleg van (her)schrijven in het algemeen. Hij vergeleek het met een juweel. Een vergelijk dat ik nooit zal vergeten en nog veel aanhaal: ‘Saskia, beschouw je verhaal en je zinnen – elke zin – als een diamant. Je hem al uitgehouwen uit steen, je hebt hem al geslepen. Maar nu moet je je diamant gaan polijsten en gaan poetsen. Tot alle facetjes even mooi blinken.’ Ik hing aan Ed Francks lippen. Schrijven vond ik al geweldig, maar vanaf dat moment fantastisch.
Herschrijven is vaak schrappen
Je hebt deze tip vast al (heel) vaak gehoord: schrijven is schrappen. Ik zou zeggen, en zeker als je nog niet zo lang schrijft: schrijf allereerst vanuit je hart. Schrijf zo authentiek mogelijk en wees trouw aan jezelf. Echt. Wees trouw aan jezelf. Ed Franck liet mij hele stukken in mijn manuscript terugbrengen naar een ‘oorspronkelijker staat’. Ik had het ‘kapot herschreven’. En toch is, zeker in het begin, herschrijven dé manier om je werk beter te maken. Vaak is dan je eerste herschrijfronde een waar slagveld, een kill your darlings. Zinnen, maar ook hele stukken, hele scènes (in mijn geval gerust halve en zelfs hele bladzijdes), waarvan je tijdens het schrijven bijna in extase raakte, gaan eraan. Ze moeten weg, hoe moeilijk het ook is. Durf afstand te nemen van stukken die fenomenaal leken, en die je nog steeds geweldig vindt, maar naarmate je verhaal is gevorderd niet meer in de verhaallijn passen of bij (de ontwikkeling van) je personage. Hou die stukken/zinnen niet! Wees kritisch op jezelf of neem het van een ander – die je wijst op dat ene zwakke stuk dat jij helemaal geweldig vindt – aan.
Herschrijf al snel op zinsniveau
Hoe langer je schrijft, hoe minder herschrijfrondes je nodig hebt. Schrijven is een ambacht dat je zult ontwikkelen, je wordt steeds trefzekerder bij de eerste opzet. Ik merkte al bij het schrijven van mijn tweede roman (Kieuw) dat ik in mijn herschrijfrondes niet alleen herschreef op verhaallijn en techniek. Ook in de eerste rondes modelleerde ik al hele zinnen opnieuw. Vaak doe ik dat op cadans.
Onder cadans verstaat men in de muziek het verschijnsel dat men de tijd als discreet ervaart, in afzonderlijke tellen. Zijn deze tellen regelmatig, dan ervaart men al gauw ook een soort ordening in de tijdsdelen. In de cadans wisselen beklemtoonde en onbeklemtoonde delen elkaar regelmatig af: er is sprake van metrum of maat.
Bron: Wikipedia
Moet dan de hele tekst in een strak schema passen, moet er regelmaat in zitten zoals bij een muziekstuk? Nee, zeker niet. Maar tekst moet wel lekker en mooi klinken. Vaak lees ik stukken hardop. Struikel ik erover of klinkt het niet, dan schrap ik gerust en herschrijf ik. Ik blijf polijsten en poetsen tot de zin naar mijn zin is. Ik ga dan echt tot het gaatje. Op zinsniveau, zelfs op woordniveau. Soms is het puur een bepaald woord dat me niet aanstaat en dan wend ik me vaak tot synoniemenwalhalla synoniemen.net.
Speel met ritme, componeer je tekst
Waarom pakt het ene verhaal je meteen en het andere niet? Ik leg gerust een boek al na een bladzijde (voor altijd) weg. Het pakt me of het pakt me niet. Moet ik zinnen herlezen? Fout. Weet ik na een bladzijde nog niet wat ik lees? Weg ermee. Dat kan te maken hebben met te lange zinnen of met clichématig schrijven, maar ook met het uitblijven van een zeker ritme. Het verhaal is dan ‘slecht gecomponeerd’. Een goed gecomponeerde tekst is vooral erg belangrijk in de eerste alinea, op de eerste bladzijde van je verhaal. Trek juist hier de aandacht van je lezer, zuig hem of haar in je verhaal. Ik vind het best spannend om dit vrij te geven, maar ik ga je laten zien hoe ik met verhaal, spanningsboog, ritme en cadans speelde in verschillende herschrijffases van mijn boek ‘Meerminnen verdrinken niet’.
Herschrijven van de eerste bladzijde
Ja, écht. Ik laat je zien hoe de eerste bladzijde van mijn historische roman Meerminnen verdrinken niet zich in de loop der herschrijffasen evolueerde! (Ja, herschrijffasen. Meervoud. Ik herschrijf meerdere keren. Sommige stukken staan in één keer, aan andere stukken moet ik meerdere keren schaven). Kei-eng vind ik dat, want ik geef hier écht wat bloot. Maar zoals ik al zei: juist die eerste alinea’s, die eerste bladzijdes van het verhaal, zijn essentieel. Wie weet heb jij wat aan mijn worsteling met het begin van mijn verhaal, mijn gevecht met zinnen, woorden, spanningsboog, ritme en cadans. Ik heb daarbij trouwens veel gehad aan mijn kritische proeflezers. Durf om hulp te vragen!
Eerste versie. Deze versie is totaal niet naar mijn zin. Het is langdradig en leest ‘voor geen meter’. Als ik het hardop lees klinkt het niet. Ik hoor er absoluut géén muziek in en ga de schrapfase in.
Een derde versie. In de tweede versie was er ook al het een en ander geschrapt, maar ik bleef nog angstvallig weg van de opening van het verhaal. De eerste bladzijde vind ik altijd het lastigst. In deze derde versie maakte ik een voorzichtig begin met het schrapwerk. Ik vind het stuk ontzettend uit de toon vallen bij de rest van het verhaal wat nu al staat, en het bevalt me totaal niet. Het klinkt nog nergens naar. En het is veel te passief.
Een vierde (of was het alweer de vijfde?) versie. Ik ga nu los. Het klinkt niet, het is niet mooi genoeg! Schrappen. Weg ermee! Nieuw stukje erbij componeren, want ik pak de lezer niet. Het moet actiever, Janna moet iets méémaken. Ik moet de lezer in het verhaal zuigen! Er moet een bas onder klinken, er moeten violen bij, een heel strijkorkest: de lezer moet op het puntje van zijn stoel gaan zitten. Sneller, het moet meer uptempo! En die ene zin moet mooier. Schaaf. Polijst. Poets.
De gedrukte versie. Ik hoor er eindelijk muziek in…
Het is de toon…
Ik probeer echt weg te blijven van clichés, maar dit artikel is natuurlijk geen fictie. Dit is een schrijftip, een blog. Realiseer je tijdens het (her)schrijven dat het écht de toon is die de muziek maakt. Of, als ik schrijven met koken vergelijk: je zinnen moeten smaken. Je lezer moet er geen genoeg van krijgen, maar honger krijgen naar meer. Schrijven is niet alleen een verhaal op papier zetten en zinnen in functie van dat verhaal construeren. Schrijven gaat verder. Hoe krijgt je tekst meer kracht? Met mager schrijven, met actief schrijven. Zet een punt, een komma, op het juiste moment. En de tekst komt beter bij je lezer binnen. Durf te spelen met je zinnen, met je woorden. Zie het als een spel: draai je woorden of je zin eens om en kijk wat er gebeurt. Misschien wel iets magisch. Ik durfde in Meerminnen verdrinken niet voor het eerst echt ‘los’ te gaan met het componeren van mijn zinnen en schreef hele zinnen puur op klank en ritme.
Knarsende zeepokken, knerpende klisters, krakende baarden.
Uit: Meerminnen verdrinken niet
Tikkende mosselschelpen in de teil.
(…)
Wie zijn dat?’ vroeg Janna.
Knars, knerp, kraak.
Tik. Tik.
‘De mosselmeiden’, zeiden Stoffel en oom Wolfert tegelijk.
Volgende tip
Ik realiseer me dat deze tip misschien wat ver voor je gaat. Herschrijven vergelijken met componeren, dat is nogal wat. Maar lees dan in elk geval stukken van je tekst waar jij aan twijfelt hardop en kijk of je struikelt. Klinkt het? Nee? Herschrijf. Klinkt het? Nee? Herschrijf! Ga door tot je er wél muziek in hoort. En als je dat moment hebt bereikt, dan maak je een hele stap. Mijn volgende tip gaat over beeld en beschrijvingen. Het concentreert zich zelfs ook even op woordniveau, en wel specifiek op bijvoeglijke naamwoorden. Minder beeld, beschrijvingen en bijvoeglijke naamwoorden gebruiken kan jouw verhaal namelijk stukken sterker maken. Tot dan!
Liefs, Saskia